door Hanneke van Dongen
In 2006 schreef David Lynch Catching The Big Fish, onlangs kwam bij Ten Have de vertaling uit. Maken de teksten van Lynch net zoveel indruk als zijn (film)beelden?
Maandenlang was in het Bonnefantenmuseum een overzichtstentoonstelling te zien van het beeldende werk van David Lynch. Schetsen, foto’s en vooral veel mixed media. In nagenoeg al het werk was de onheilspellende sfeer van de films van Lynch terug te zien, al schoten bijvoorbeeld de enorme werken in barokke, gouden lijsten in de grote bovenzaal wel flink door naar theatrale decorstukken.
Het werk oogde vaak meer als een 3D-brainstorm voor zijn filmische ideeën, dan autonome beeldende kunst. Maar daar zat bijna niemand mee: de tentoonstelling werd door ongeveer 70.000 mensen bezocht, Lynch werd bij een veel breder publiek bekend en de beelden gaven een intieme blik in zijn werkwijze.
Wie bij het lezen van Hoe Vang Je De Grote Vis? op een vergelijkbare manier hoopt te kunnen genieten van de binnenkant van het brein van Lynch, komt bedrogen uit. Aan de vertaling ligt het niet: het origineel is in Nederlands omgezet zonder het taalgebruik van David Lynch aan te passen. Dat is logisch en waarschijnlijk ook zoals Lynch gewild heeft. Eén keer gaf hij bij een film de eindmontage uit handen. Het resultaat was Dune waarvan hij in het boek zegt: “Als je doet waarin je gelooft en een teleurstelling te verwerken krijgt is dat moeilijk, maar het gaat niet ten koste van je zelfrespect. Maar als dat niet zo is, is het alsof je twee keer doodgaat.“
Steeds een onderwerp, vaak een filmtitel, gevolgd door de boodschap van David Lynch. In die boodschap zit meteen het grootste probleem. In het boek staan enkele zinvolle uitspraken over hoe creatieve processen werken. Vooral voor niet-kunstenaars (of heel jonge, beginnende kunstenaars), best verhelderend misschien. Verder veel open deuren: het hoofdstuk Slaap begint met de zin: “Slaap is heel belangrijk.” De rest van de pagina gaat al snel naar waar de meeste hoofdstukken steeds weer op uitdraaien: meditatie. De laatste alinea van Eindmontage over het fiasco van Dune, eindigt als volgt: “Dit is wat ik ermee wil zeggen: als je mediteert, komt het geluk van binnenuit en komt zoiets minder hard aan. Dan kun je zulke tegenslagen overleven en ze doorstaan. Maar velen zijn eraan onderdoor gegaan. Ze hebben daarna nooit meer een film gemaakt.”
We nemen maar aan dat Lynch met “eraan onderdoor gegaan” de tegenslagen bedoelt en niet de meditatie. Lynch is geen prater of schrijver. Het kost soms wat moeite om bij de inhoud te blijven, al struikelend over hobbels in de vorm.
Voor je nu denkt dat een beetje yoga, mindfulness of zomaar een willekeurige vorm van meditatie je leven draaglijker zal maken: vergeet dat maar. David Lynch laat er geen twijfel over bestaan: alleen een Transcendente Meditatie voldoet. Alle andere ontspanningstechnieken zijn leuk en aardig, maar kunnen je nooit in de wezenlijke diepte brengen (daar waar de Grote Vissen zitten, aldus Lynch) waar Alles samenkomt en waar Echte Vrede heerst. Oh, en van waaruit Echte Vrede ook verspreid kan worden over de hele wereld. Om dit doel te bereiken zet Lynch zich actief in voor het opzetten van scholen waar kinderen van jongs af aan leren transcenderen. Om de haverklap uitleggen hoe TM hem gebracht heeft waar hij nu is, hoort daar kennelijk bij.
Volgens Lynch is Transcendente Meditatie “een eenvoudige, gemakkelijke en moeiteloze techniek, die ieder mens in staat stelt om naar binnen te gaan subtielere niveaus van de geest en het verstand te ervaren, en die oceaan van zuiver bewustzijn te betreden, het Verenigd Veld – het Zelf.”
Toe maar. Wat Lynch zijdelings (vanuit zijn eigen inwijding) vertelt, is dat je de techniek alleen maar kunt “ontvangen” door een ceremonie waarbij je een persoonlijke mantra krijgt ingefluisterd, met de mededeling dat je deze nooit aan iemand anders mag verklappen. In het hele boek wordt nergens ook maar een tip van de sluier opgelicht over hoe je thuis kunt beginnen met deze -aldus Lynch- voor iedereen heilzame bezigheid. TM krijg je niet zomaar: daar moet je wel wat voor doen. En betalen natuurlijk. De geheimhouding die er kennelijk bij hoort, samen met de toon van “de enige echte manier om gelukkig en evenwichtig te worden”, geeft een wat sektarisch bijsmaakje.
Net als de ergernis het dreigt te winnen van de nieuwsgierigheid, volgt meestal toch weer een leuke anekdote waardoor al lezend het grootste talent van Lynch duidelijk wordt: hij heeft een enorme gave om ogenschijnlijke toevalligheden of zelfs tegenvallers te herkennen als wegwijzers of ingrediënten voor zijn werk. Een groot deel van zijn films (b)lijkt van toevalligheden aan elkaar te hangen en iedereen die meewerkt aan een film, kan al dan niet bewust plots een forse bijdrage leveren aan het eindproduct. Lynch is beslist niet star: hij begint met ruwe omlijningen en laat binnen die lijnen een film ontstaan vanuit actie-reactie van alles en iedereen op de set.
Dat is heel mooi. En door het boek heen staan behalve leuke weetjes over ‘the making of..’ heus goede raadgevingen van een behoorlijk gearriveerd kunstenaar. Maar wie fan is van Lynch en niet aan transcendente meditatie doet, zal zich misschien toch bij elke frustrerende tegenslag afvragen of ‘ie de boot gemist heeft door zich niet ritueel te laten inwijden in die geheimzinnige vaardigheid.
Uiteindelijk is het boek van Lynch net als zijn films: er wordt veel meer aangestipt dan uitgediept. Maar waar zijn films veel ruimte laten voor eigen interpretatie, is het boek een tunnel die steeds smaller wordt richting één oplossing voor alle problemen: transcendente meditatie. Zelfs de interviews met Ringo Starr en Paul McCartney zijn een gortdroge registratie van hun ervaringen met TM, uitsluitend bedoeld om de zendingsmissie van het boek kracht bij te zetten. Het taalgebruik in de interviews schrijven we maar toe aan Lynch zelf. Dat, of Ringo en Paul waren knetterstoned en/of stomdronken toen ze met Lynch spraken.
Lynch maakt geweldige films. Zoals vrijwel alle succesvolle kunstenaars, heeft hij een omgeving gecreëerd die voor hem het beste werkt om zijn werk te doen. Maar hoe interessant het ook kan zijn om te leren hoe kunstenaars met vallen en opstaan hun weg geplaveid hebben, zelfs als er een persoonlijke geloofsovertuiging bij hoort: zodra het verhaal dogmatisch wordt, verdwijnt alle open ruimte en schiet de missie zijn doel volstrekt voorbij.
David Lynch – Hoe Vang Je De Grote Vis? (Uitgeverij Ten Have 2019)
Gepubliceerd op ZwartGoud 09-07-19