Gepubliceerd in BBK magazine december 2018
Ethiek in de kunst.
Moet kunst ethisch verantwoord zijn? En wie bepaalt dan wat ethisch verantwoord is en wat niet? Mag kunst tegen de grenzen van het moreel onacceptabele duwen of moeten kunstenaars keurig binnen de lijntjes blijven? En wat is er mis met werk dat doelbewust choqueert?
In VPRO-gids #40 staat een ingezonden brief, een reactie op een artikel uit gids #39 waarin kunstenaars klaagden over het gebrek aan vrijheid van meningsuiting. Dhr. Venema schrijft dat hij houdt van vrijheid en kunst, maar…: ‘De vrijheid van meningsuiting wordt inmiddels gebruikt als een dienaar van het eigenbelang (..) Voor kunstenaars is vrijheid van meningsuiting belangrijk, omdat choquerende en kwetsende projecten aandacht genereren.’
Toe maar. Dhr. Venema gaat nog wat verder: ‘Iemand als Tinkebell, die onder deze noemer dieren vermoordt (de handtaskat)…’ Pardon? Het staat er zwart op wit, met alle risico’s van dien. Tinkebell krijgt vanwege haar werk nog altijd doodsbedreigingen. Deze doodsbedreigingen hebben hun oorsprong in aannames die vooral via social media verspreid werden en onjuist waren. Tinkebell besteedde er een TED talk aan om zichzelf te verantwoorden. De kat was ernstig ziek, Tinkebell vond het haar eigen verantwoordelijkheid het dier uit haar lijden te verlossen en besloot de vacht van Pinkeltje (de kat) te gebruiken om de discussie over hoe we met (huis)dieren omgaan, open te gooien.
De handtaskat was wellicht gevoelsmatig voor velen op het randje, maar er is geen sprake van dat zij de kat bij wijze van kunstproject vermoord heeft. Ze heeft, zoals kunstenaars vaker doen, gebruik gemaakt van de omstandigheden. Ze had de kat ook in de kliko kunnen gooien. Zoals wij ook het leer van koeien zouden kunnen vernietigen, in plaats van er schoenen en jassen van te maken. Tinkebell doet dingen met dieren die wij in de dieren-industrie allemaal voor lief nemen, maar als kunst verwerpelijk vinden. Aandachttrekkerij? Ja en nee. Natuurlijk trekt een dergelijk project aandacht. Maar dat is nu juist de kern van het werk van Tinkebell: aandacht vestigen op de manier waarop wij omgaan met de dieren en natuur om ons heen. Het zogenaamde eigenbelang van Tinkebell gaat ons allemaal aan.
Er zijn natuurlijk meer dan genoeg andere voorbeelden. De getatoeëerde varkens van Delvoye. De katten van Fabre. Laatstgenoemde ging wel degelijk te ver: in het contract dat Fabre tekende om toestemming te krijgen voor het filmen van de katten in het stadhuis van Antwerpen, stond duidelijk dat het gebruik van levende dieren niet was toegestaan. Een heldere regel, die hij willens en wetens overtrad, waarna hij alle kritiek afdeed als grote onzin. Dat hielp de hoog opgelaaide discussie niet. Ook Fabre kreeg doodsbedreigingen, hij dook een tijdje onder.
Niet alleen dierenwelzijn leidt tot discussies. Geert Wilders deed in 2007 aangifte van bedreiging tegen kunstenaar Jonas Staal. Staal maakte op verschillende plaatsen langs de openbare weg herdenkingsmonumentjes met waxinelichtjes erbij, met Wilders op de foto’s. Staal werd vrijgesproken: ‘In haar vonnis zegt de rechtbank dat de beelden, de persoon Wilders en de dood onmiskenbaar met elkaar in verband brengen. Enige verwijzing naar een mogelijk overlijden van Wilders, laat staan hoe, waar, wanneer en door wiens hand, is er echter niet volgens de rechtbank. Dit los van de gevoelens van onbehagen en angst die de beelden bij Wilders hebben opgeroepen.’ (bron: trouw.nl)
Onlangs was er opnieuw ophef over een politiek getint werk, gemaakt door Anne Bothmer. Bothmer maakte het werk tijdes haar studie, het werd vervolgens uitgekozen voor het jaarlijkse Gogbot-festival in Enschede. Het werk bestaat uit een paneel met daarop een afbeelding van een IS-strijder die op het punt staat iemand in een oranje overall te onthoofden. Waar het hoofd van de persoon met de oranje overall oorspronkelijk op de foto stond, is een gat uitgespaard. Bezoekers kunnen hun hoofd in dat gat steken, waardoor het lijkt alsof zij onthoofd worden.
Bothmer wil met haar kunstwerk ingaan op de toon van de berichten in de nasleep van aanslagen. Volgens de kunstenares ontstaat er door die toon een gevoel van collectief slachtofferschap. “Want, kun je wel een slachtoffer zijn terwijl je niet bij een van de aanslagen aanwezig was?” (bron: rtv oost)
Een woordvoerder van de partij Democratisch Platform Enschede schreeuwde op de avond van de opening van Gogbot moord en brand: het volgens hem misselijkmakende werk paste niet bij Enschede en moest onmiddellijk verwijderd worden. In het kielzog van deze reactie overstroomden Twitter en Facebook met woedende reacties. Organisator Kees de Groot op de website van Tubantia: „De reactie is precies waar het kunstwerk voor staat. Een massahysterie en bepaalde groeperingen die de media gebruiken om die ophef te creëren.”
De meeste kunstenaars die werken op het randje van wat de kijker nog verdragen kan, willen een discussie op gang brengen. Een beeld zegt meer dan honderd woorden: het transformeren van een gruwelijke gebeurtenis (een onthoofding door IS) naar een pretpark-situatie haalt die gebeurtenis volledig uit de context die we gewend zijn. Het beeld is feitelijk minder gruwelijk gemaakt, maar daardoor eerder méér, dan minder choquerend. Populistisch rechts en de media gaan aan de haal met de eerste indruk en voor iemand boe of bah kan zeggen, leidt (de mening over) het werk een eigen leven met alle risico’s van dien, tot doodsbedreigingen aan toe zoals bij Tinkebell. Het digitaal aan de schandpaal nagelen van kunstenaars die geen strafbare feiten plegen maar wel open zenuwen raken, is in Nederland onder de dooddoener ‘vrijheid van meningsuiting’, schering en inslag geworden. Grappig is dat de mensen die op internet tot het randje van openlijke persoonlijke bedreiging gaan, vaak vinden dat het werk van kunstenaars niét onder vrijheid van meningsuiting valt. Artistieke vrijheid is volgens sommigen kennelijk toch heel wat anders (en minder vrij) dan ongezouten je mening het internet op slingeren.
Artistieke vrijheid is overigens wel iets anders dan vrijheid van kunst. In bijvoorbeeld Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland is de vrijheid van kunst opgenomen in de grondwet. De kunstenaar is tegenover de politiek gevrijwaard van censuur, en is vrij zonder maatschappelijke inmenging kunst voort te brengen naar eigen inzicht. In Nederland en België is dit recht niet expliciet in de grondwet opgenomen. België heeft -in tegenstelling tot Nederland- wel een ruime interpretatie van uitzonderingen voor kunst voor wat betreft strafbare feiten. Denk hierbij bijvoorbeeld aan kunstwerken die de eerbaarheid aantasten. Wel is hierbij de bedoeling van de kunstenaar belangrijk, evenals de doelgroep en wijze van presenteren.
Over het werk van Bothmer zijn kamervragen gesteld: ‘CDA-Kamerlid Lenny Geluk-Poortvliet heeft zaterdag aan de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen schriftelijk vragen gesteld over de stellage in Enschede. Zij vraagt minister Van Engelshoven onmiddellijk contact op te nemen met de burgemeester van Enschede en hem te vragen ervoor te zorgen dat mensen, die bijvoorbeeld zelf gevlucht zijn, niet ongewild geconfronteerd worden met het kunstwerk. Ook wil ze weten of het werk gesubsidieerd is en noemt ze het object ‘ongepast’.’
Hier komen we bij een heikel punt. Kennelijk vindt mevrouw Geluk-Poortvliet dat de politiek aan censuur mag doen wanneer een kunstuiting die (ook) overheidssubsidie ontvangt, haar niet bevalt? Als dat inderdaad de achterliggende gedachte is, zou ik graag zien dat de politiek daar wat minder krampachtig over doet en het opgedoekte instituut met de naam Nederlandsche Kultuurkamer weer invoert. Als dit beslist niet de bedoeling is, zou het de Nederlandse politiek netjes staan zich niet meer inhoudelijk te bemoeien met kunstuitingen.
Kunstenaars vertellen wat ze wel of niet mogen maken, brengt nog een ander gevaar met zich mee. Als we kunstuitingen gaan censureren omdat ze te ongemakkelijk raken aan onze angsten of pijn, verliezen we ook een manier om daarmee om te leren gaan.
Bronnen:
–https://nl.wikipedia.org/wiki/Vrijheid_van_kunst
–https://www.trouw.nl/home/wilders-verliest-zaak-om-kunstwerk~add4344b/
–https://www.tubantia.nl/enschede/organisatie-gogbot-omstreden-kunstwerk-bewust-uitgekozen~ab37fc49/
Heb het stuk goed gelezen en vind dat Hanneke van Dongen je prikkelt om eens goed over een en ander na te denken. Hoop dat ´de politiek´ hier ook eens goed naar kijkt. Helma Raaijmakers